September 1944, 78 jaar geleden, werd Nijmegen bevrijd. We plaatsen deze maand enkele artikelen ter herinnering aan wat er allemaal speelde toen Nijmegen frontstad werd. De opmars van Nijmegen naar Arnhem mislukte. In 2019 verzorgen stadsgidsen van ‘de Gilden van Nijmegen en Arnhem’ indrukwekkende excursiedagen. Hier het verslag.
Toen
Met grootschalige luchtlandingen wilden de strijdkrachten zo snel mogelijk vanaf de Belgische grens via Eindhoven naar Nijmegen en Arnhem om alle bruggen te veroveren. Gelijktijdig moesten over een smalle landtong materiaal, mensen en vooral brandstof aangevoerd worden. De route kreeg al snel de naam Hell’s Highway. Met de bevrijding van Nijmegen werden de Waal- en spoorbrug uiteindelijk op 20 september 1944 ingenomen. De verovering van de Arnhemse Rijnbrug mislukte met zware verliezen. De frontlijn kwam tussen Nijmegen en Arnhem te liggen. Een lange zware winter volgde.
Nu
De excursie-deelnemers komen om 10 uur bij elkaar in het Informatiecentrum WO2 in de Ridderstraat. In groepjes met gidsen wandelt men langs enkele zwaarbevochten plekken uit de septemberdagen van 1944. De gidsen starten natuurlijk met het verhaal van de operatie Market Garden en het lukken/mislukken van die grote aanval. Dat het onder andere mis zou zijn gegaan nadat de plannen door de Duitsers gevonden werden bij een gevangengenomen officier. Aannemelijker blijft dat de aanvoerlijnen te lang werden en de tijd vanaf het begin van de aanval te lang was. Er zijn boeken over geschreven en er is een film over gemaakt. Veranderen kunnen we er 75 jaar later niks meer aan.
Valkhofbunker
Nijmegen-Centrum In het Valkhofpark komen de groepen bij de Valkhofbunker met uitzicht op de Waalbrug. Iedereen staat stil op het bordes van de Belvédère. Een mooi uitzichtpunt en dé plek om te vertellen over Jan van Hoof, maar ook dat het Valkhof één grote loopgraaf was. Deze hoogte was strategisch heel belangrijk met de frontlinie zo dichtbij. Via het Hunnerpark komend bij de St Jorisstraat/Gerard Noodtstraat wordt aan de hand van de bebouwing uitgelegd wat er door de gevechten en terugtrekkende Duitse soldaten verloren is gegaan. Er is in sommige straten om elk huis gevochten. Of huizen werden binnendoor opengebroken om op een bepaalde straathoek te komen.
Ook staken Duitse soldaten veel huizen in brand als een soort vertragingstactiek. Deze vernielingen bestreken een groot gebied buiten de brandgrens van het bombardement op Nijmegen in februari 1944. De gidsen geven aan dat het totaalaantal geschatte doden in de laatste oorlogsjaren op 2.200 komt en ongeveer 10.000 gewonden. Wonderlijk is dat de synagoge in de Gerard Noodtstraat is blijven staan. Van de Nijmeegse Joodse gemeenschap overleefde amper tien procent.
De wandeling wordt afgesloten op de Sint Anthoniusplaats, voor veel ouderen bekend uit hun jeugd met Jo’s Kelders en Old-Cave, de bar-dancing in de kelders van wijnbottelarij en opslag. Hier zaten tijdens de gevechten voor de bevrijding van Nijmegen veel burgers in de schuilkelders.
Bustour
Nijmegen frontstad. De Waal overgekomen en de Waalbrug veroverd trokken de Geallieerden de Betuwe in. Met de Gildegidsen in een bus volgt de groep de routes van de opmars richting Rijn. Bij Oosterhout de dijk af waar de Amerikaan John R. Towle opkomende Duitse pantsers stopte, maar daarbij wel het leven liet. Hij werd de 48e soldaat vermeld op het monument van de Oversteek. Via Slijk-Ewijk richting Driel waar Poolse para’s geland waren. Indrukwekkend blijven de verhalen van de Poolse militairen onder leiding van generaal Sosabowski. Oprichter van de eerste Poolse onafhankelijke parachutistenbrigade die Driel bevrijdde, maar hiervoor pas jaren later eerherstel kreeg. De opmars van de Geallieerden stopte aan de Rijn, of eigenlijk het niemandsland ervoor. Alles wat bewoog was schietschijf vanaf de eerste heuvels van de Veluwe. Er stond zwaar geschut in Rhenen en op de Wageningse Berg. Tegengesteld vuurde Engels geschut vanaf Homoet. Boerderij na boerderij werd geëvacueerd.
De bustour gaat vervolgens langs de plek waar de Rijndijk was doorgestoken, dichtbij de Drielse waterkering en sluis. Bij Driel staken de Duitsers in december 1944 de dijk door. Mede doordat de spoordijk na een ontploffing van een munitietrein een opening vertoonde, kwam de oostelijke Betuwe onder water te staan. Deze bommentrein met negen wagons kwam vanuit Groesbeek en stond in Elst. Dat was te gevaarlijk. Men wilde de trein verder naar het noorden brengen. De locomotief, die wegens kolengebrek houtgestookt was, miste de kracht en kon de oprit naar de Rijnbrug niet nemen. De trein werd achtergelaten. Tot een voltreffer voor een enorme knal zorgde. Deze was tot ver te horen. In verslagen is te lezen: “Opeens steeg een enorme rookkolom omhoog. Een ogenblik daarna een zware donderende dreun gevolgd door een hevige luchtdruk waardoor de broekspijpen flink tegen de benen gedrukt werden.” Er kwam een nieuwe vluchtelingenstroom op gang. Veel mensen vluchtten naar het zuiden, tot in België.
Betuwe
Na de lunch gaat de bustour met dit thema verder in de oostelijke Betuwe. De door nonnen geleide Jozefhof in Lent was het centrale centrum voor vluchtelingen uit de Betuwe. Hier kon men soms pasjes krijgen om de Waalbrug over te steken. Maar vaak moest men verder naar het westen om daar met bootjes naar bevrijd gebied te varen. Van hier gaat de bustour richting Doornenburg en Pannerden. De rit voert over de Rijndijk en de Angerensedijk langs het Pannerdens Kanaal en de Nederrijn. Hier kwamen in 1944 verschillende vluchtelingenstromen op gang. Het waren voor geweld vluchtende Betuwenaren en terugtrekkende Duitsers. Deze laatsten probeerden de veerponten te bereiken. Dat ging niet zonder slag of stoot. De veerbaas van het Looveer had zijn boot al snel onklaar gemaakt. Het Pannerdens veer liet men overbelast zinken.
Slag om Arnhem
Voordat over de Arnhemse brug wordt gegaan, rijdt de bus dicht langs de Rijn, waar een schipbrug heeft gelegen toen de Rijnbrug vernield was. Een van de boten is hier nog op de wal te zien. Aan de noordzijde bij de John Frostbrug aan de Rijnkade ontmoet de groep de Arnhemse Gildegidsen. Zij vertellen het verhaal van de luchtlandingen ten noorden van Arnhem en de tocht vanaf de landingsplaatsen naar Arnhem. Maar vooral ook het verhaal van Jacob Groenewoud, een Nederlander die via een Zuid-Afrikaanse compagnie was toegevoegd aan de Britse eerste luchtlandingsdivisie. Hij landde met deze Britse eenheden op 17 september 1944 bij Arnhem, wist door te dringen in een Duits hoofdkwartier en daar plannen te bemachtigen voor de vernieling van de havens van Rotterdam en Amsterdam. Vervolgens hielp hij John Frost met het bereiken van de Rijnbrug. Hij sneuvelde twee dagen later bij een poging de omsingeling van Duitse troepen te doorbreken.
Tijdens de wandeling laten de gidsen met meegenomen oude foto’s de mate van vernieling zien, in het hele zuidelijke deel van het centrum is geen huis blijven staan. De stad werd geëvacueerd. De Geallieerden moesten zich terugtrekken. De lege stad bleef in handen van de Duitse troepen. Pas half april 1945 werd de stad vanuit richting Zevenaar bevrijd.
De Gilde Market Garden-excursies werden op 14, 17 en 20 september 2019 met groot succes gereden. Alle deelnemers kregen een schat aan informatie waaruit bovenstaande maar een klein deel is.
Meer weten? Loop eens mee met de Gilden in Nijmegen klik hier en/ of Arnhem klik hier .
En bezoek het Vrijheidsmuseum in Groesbeek klik hier Met dank aan de gedreven vrijwilligers van de Gilden in beide steden.
De Dukenburger oktober 2019, website september 2022
